Ngày xuân về Lục Ngạn (Bắc Giang), du khách sẽ được thưởng thức nhiều món ăn dân dã mang đậm bản sắc dân tộc như: lợn quay, khâu nhục… nhưng có lẽ ấn tượng nhất là món xôi trứng kiến.

Xưa nay, người dân miền núi và trung du tỉnh Bắc Giang vẫn dùng trứng kiến để ăn và được xem như nguồn thực phẩm bổ dưỡng, có thể chữa bệnh. Tuy trong rừng có nhiều loài kiến, nhưng chỉ có một loài mà con người ăn được trứng của nó, loài kiến ấy to gấp ba, bốn lần nhiều loại kiến thường mà ta gặp, chúng có thân màu nâu (từ đầu đến ngực), riêng bụng có màu đen, chuyên sống và làm tổ trên cây.

Loại trứng kiến dùng để đồ xôi.

Chẳng ai thấy kiến chúa bao giờ, và cũng chẳng biết chúng sinh hoạt ra sao. Họ chỉ biết rằng tổ của chúng thường làm trên những chạc cây không cao lắm. Tổ bé thì bằng bát tô, to bằng cái ấm. Tổ được kết từ lá khô mục, gió rung không rụng, mưa xối không ướt. Mùa trứng kiến kéo dài từ tháng ba đến tháng tư âm lịch. Tiết trời ấm áp, cây cối xanh tươi, khi những hạt trứng li ti trong tổ lớn dần bằng hạt gạo là lúc ta lượm thu mang về.

Dụng cụ thu trứng kiến là một chiếc rá to được buộc cán dài hơn sải tay, thân cán buộc một túm hoa cỏ gianh để kiến không theo cán mà bò vào người. Tổ kiến được lấy xuống đặt vào miệng rá rồi đập liên tục cho trứng kiến rơi vào lòng rá. Động tác càng nhanh càng tránh được nguy cơ kiến cướp trứng đi. Một tổ kiến bình thường thu khoảng miệng bát ăn cơm trứng, tổ to thì hơn. Khi đã được lưng rá đem về nhà phải tiếp tục vài công đoạn nữa mới có thể đem trứng kiến chế biến thành món ăn ngon.

Đầu tiên là việc sàng sảy cho hết lá cây và tạp chất. Sàng sảy phải nhẹ nhàng để tránh vỡ trứng, nát trứng. Cái khó hơn là những con kiến già không chịu rời trứng thì phải lấy khăn mặt khô trao lướt qua lại nhiều lần trên mặt lia cho chúng bám vào rồi đem chỗ khác rũ sạch… Cứ thế nhiều lần, kiến già sẽ hết. Cẩn thận hơn có thể bỏ trứng kiến vào chậu nước sạch, ấm đãi thêm lần nữa để kiến già và tạp chất nổi lên, hớt đi là có mẻ trứng kiến an toàn vệ sinh tuyệt đối.

Đĩa xôi trứng kiến độc đáo của vùng Lục Ngạn.

Có nhiều món làm từ trứng kiến nhưng thông thường người dân sử dụng trứng kiến để đồ xôi. Món xôi trứng kiến được làm từ gạo nếp nương, có thêm mỡ, hành và hạt tiêu, gia vị. Cách làm món xôi này đơn giản. Lấy gạo nếp vo sạch, đem ngâm trong nước ấm chừng 4-5 tiếng, sau vớt ra để cho gạo ráo nước, rồi cho vào chõ đồ. Khi thấy có mùi thơm của xôi, nếm vào miệng thấy dẻo, hạt gạo mềm, mọng là xôi được.

Trứng kiến sau khi đã làm sạch, để ráo nước. Hành củ phi thơm trong mỡ già rồi cho trứng kiến vào xào, nêm gia vị cho vừa ăn. Đảo đều khi thấy dậy mùi thơm béo của trứng kiến và mùi thơm của hành là được. Khi xôi chín tới, xới ra đánh tơi. Trộn đều với trứng kiến đã sao vàng rồi cho ra đĩa, rắc một chút hành củ phi vàng lên trên, ăn nóng. Món xôi trứng kiến sau khi làm xong có vị béo của mỡ hành, bùi bùi của trứng kiến, dẻo thơm của xôi nếp. Khi ăn nghe tiếng trứng kiến nổ lép bép trong miệng mới thấy hết cái thú vị của món ăn này. Bất kỳ ai một lần được thưởng thức xôi trứng kiến cũng sẽ nhớ mãi.